1982 йил Самарқанд Давлат Университетининг техника-математика факультети 3-курс талабаси эдим. Ёзги таътилни факультетнинг бир гуруҳ талабалари билан “Согдиана” студент-қурилиш отряди таркибида ўрмонлар мамлакати, кўркам Россиянинг Новгород вилоятидаги Личковский ўрмон хўжалигида ўтказишга тўғри келди. Йўлга тушдик. Личковский ўрмон хўжалигига етиб боргач, ўрмон яқинидаги бир уйга жойлашдик.
Ёш бўлганлигимиз туфайли жуда қизиққон эдик. Шу туфайли Новгород вилоят ҳудуди билан яқиндан танишиш истаги бизни чулғаб олди ва гуруҳ бошлиғимиздан рухсат олдик. Ҳудудни айланиб юрар эканмиз, бир пайтлар бу ҳудудда ҳам уруш ҳаракатлари қақшатқич тус олганини ҳис этиш қийин эмас эди. Шаҳарнинг ҳар бир кўчасида, ҳар бир уйда уруш из қолдирган. Мамлакатни фашистлардан озод қилишда шаҳид кетган иттифоқ аскарлари хотирасини абадийлаштириш учун ўрнатилган ёдгорликларни зиёрат қилдик. Ёдгорликларда фақатгина бир давлатнинг аскарлари хотираси эмас, балки 15 та республика аскарларининг сўнмас хотиралари ҳам абадийлаштирилган. Юрагимда ажиб бир қизиқиш билан шаҳид кетган боболаримизнинг исм-фамилиясини излай бошладим. Сўнгра яа бошқа жойларни ҳам айландик. Ночорлик, юраги дард-аламга чулғанган, кучли изтиробдаги муштипар она ҳайкали ва қўлида юрти учун, унинг истиқболи йўлида жон берган фарзанд тимсоли, унинг устига эса онанинг кўзларидан ёш томчилаб тургани гавдалантирилган. Бу ҳайкални, яъни аёвсиз урушнинг яна бир хотирасини кўриб беихтиёр кўзимизга ёш келди, юрагимиз ачишди.
Ўрмонда дарахт кесиш билан шуғулланардик. Ишдан бўш вақтимизда ўрмонни томоша қилардик. Ўрмонда дарахтлар шунчалик зич жойлашганки, агар ичига кириб кетаверсак, адашиб қолишимиз ҳеч гап эмас. Шу боис, ўрмоннинг сийрак жойида айланардик. Ана шундай кунларнинг бирида ўрмон ичидаги бир нечта ёдгорликларга дуч келдик. Ёдгорликлардан бирига асосан қуйидаги битиклар ёзилган. “Бу ерда қишлоқни немис фашистларидан озод қилишда қаҳрамонларча вафот этган совет аскарлари дафн этилган”. Ва мана шу ёдгорликда 15-20 та аскарнинг исм-фамилияси илова қилинган. Совет аскарлари исм-фамилияси орасидан урушга кетиб, қайтиб келмаган ҳамюртларимизнинг исм-фамилиясини изладим.
Дам олиш кунларининг бирида биз яшаётган уйнинг уй бекаси илтимоси билан қўзиқорин териш учун ўрмонга бордик. Қўзиқоринлар Россия ўрмонларида жуда сероб. Юриб-юриб бир жойга келиб қолдик. Ҳамма ёқда дарахтлар зич жойлашган. Аммо шу ерда ариққа ўхшайдиган бир йўлакда дарахтлар йўқ. Яна бир жойида эса кўприкка ўхшаш нимадир бор. Шу ердан нариги томонга ўтиш учун дўстларимиздан бири қадам ташлаши билан ўша ерда чанг кўтарилди. Зудлик билан бориб қарасак, ўртоғимиз бир чуқур жойга тушиб кетибди. Уни тортиб олдик. Биз бу жойни ҳайвонлар учун қўйилган тузоқ деб ўйлабмиз. Эътибор бериб қарасак, у жой уруш даврида блиндаж (командирлар учун мудофаа ва ҳужум режалаштириладиган жой) экан. Дўстимиз оёғи билан хазонларни суриб кўрди. Ўша жойда инсон бош суяклари, милтиқ тиғи, патронлар, пулемёт лентаси, бош кийими (каска) бор эди. Ушбу блиндаж ичида немис ва совет аскарлари кийган тўртта каска бор эди. Бу эса ўша даврда, қақшатқич жангларда немис босқинчилари ҳаттоки, мана шу блиндажга ҳам бостириб келишганидан далолат беради. Блиндаж жуда мустаҳкам ясалган, йиллар ўтиб унга ўрнатилган ёғочлар эскирганлиги туфайли қулаб тушган. Биз шерикларимиз билан блиндаждаги топилмаларни ётоқхонамизга олиб келдик.
Саёҳатимизни давом эттирар эканмиз, гуруҳ бошлиғимиз бизга унча узоқ бўлмаган жойда жангларда иштирок этган тўртта танк борлигини айтиб қолди. Қизиқувчанлик устун келиб, дарҳол у ерга бордик. Ҳақиқатдан ҳам тўртта танк мавжуд бўлиб, бу танклар қўриқланаркан. Биз имкон қадар яқинроқ бориб, томоша қилдик. Танклар жуда вайрон бўлган, унинг ичига совет аскарларининг исм-фамилияси ёзилган. Ҳаттоки, юртдошларимизнинг исм-фамилияси ҳам бор. Эртаси куни она юртимизга қайтадиган бўлдик. Саёҳатимиз давомида топганларимизни олиб келиб, мактабда музей ташкил қилиш ҳақида ўйладик. Гуруҳ бошлиғимиз йўлга чипта олиш учун кетган эди. Қайтганидан сўнг бундай буюмларни олиб кетиш мумкин эмаслигини тушунтирди. Ноилож, блиндаж ва танклар ичидан олинган буюмларни ташлаб йўлга чиқдик. Лекин, қақшатқич уруш билан боғлиқ хотираларимиз қалбимизга муҳрланган эди.
Йўлдош УМРЗОҚОВ,
48-умумтаълим мактабининг ЧҚБТ ўқитувчиси,
заҳирадаги лейтенант.
