Қишнинг қисқа, унумсиз кунлари. Қор, бўрон... Вақт эндигина пешиндан оққан бўлса-да, сел булутидек ҳамма ёқни қоронғилик босиб келмоқда. Кўпдан бери давом этаётган қора совуқ ҳамма ёқни қоплаб ётган қор бетини муздек қотирган. Кенг дала йўлида онда-сонда учраган дарахтларнинг қор билан эгилган шохлари ер бағирлаб ётади. Дала йўли хилват, қатновлар сийрак. Елкасида хурмачалар илинган обкаш, эгнида турли хил ямоқ тушган малла гуппи, қисқа соқолини оппоқ босган Йўлдош ака кўчанинг ўртасида арава из солган йўлдан илдам-илдам қадам ташлаб келарди. У ўз қишлоғи “Лойқа”га яқинлашганида кўнглидан нимадир ўтди-ю, оғир нафас олди ва аста ғўнғиллаб қўйди.
-Деҳқонни қишлоқда худо ургандек, бозорда ҳам худо урибди. Наҳот азондан бери ўлтириб, ишимни бажаролмасам. Йўлда мени кўрган болам олдимга чиқса, унинг қўлига нимани ҳам берар эдим. Киссамда болани алдашга кифоя қиладиган сариқ чақам бўлмаса. Йўлдош ака яна алланималар деб пичирлаб нолиди ва узоқ хаёл суриб қишлоққа етиб келганини ҳам билмай қолди. У атроф деворлари қулаб тушган пачоқ бир дарвозадан кириб борганида жулдур чопонли, қотма, зоғча оёқ икки бола югуриб келиб унинг этагига осилди.
– Дада, дада! Суюнчи беринг, аям туғдилар. Ўғил туғдилар. Бизга нима олиб келдингиз?
Йўлдош ака бирдан ўзгариб, аъзойи бадани уюшиб, бўшашиб кетди. Унинг кўзига тўлган жиқ ёшни севинчданми, хафаликданми, билиб бўлмас эди. У болаларининг мўлтираб турган кўзларига тикилди. Уларнинг бошларини силади-да, шошиб ичкарига кирди. Сандал четида увадаси чиққан бўз кўрпачага ўралиб ётган аёл ёнига чўккан Йўлдош акани кўриб илжайди. Йўлдош ака аёлининг бошини силади ва чақалоққа қараб хўрсинди. Эшикдан қора қумғон билан сопол пиёла кўтариб кириб келган кампир Йўлдош акани кўриб жаврай кетди.
-Вой, Йўлдошбой келдингми? Хотинингнинг оғир оёқлигини билатуриб, юриш-туришингни қара-я. Унинг кўзи ёришига бирон нарса атаб ҳам қўймаган экансан-да. Болани ўрашга ҳам нарса тополмай, ўз рўмолимга ўрадим. Энагалик ҳақимдан ташқари бир дона рўмол ҳам қарздор бўлдинг. Ҳа, энди кучанавер.
Йўлдош ака кампирга нима дейишини билмай жовдиради, сўнг унга яқинлашди-да, белбоғи учига тугиб юрган чақани унга узатди.
–Хафа бўлмайсиз хола, яна қарздормиз. Энага кампир чақаларни санаб кўрди ва бурнини жийириб эшикка бурилди.
– Хотининг ўлимдан қайтди. Менга ҳар қанча қилсанг арзийди. Ҳа, айтгандай бирон иссиқ қилиб, хотинингнинг оғзига тут, оч қолди, болаларинг ҳам оч.
Йўлдош ака “шундайми” деб овқат қилишга шошилгандек кампир кетидан ташқарига чиқди. У беихтиёр ошхонага кириб, атрофга разм соди. Унинг кўзига музлаб ётган бироз шолғом ва икки-уч дона ошқовоқдан бошқа ҳеч нарса кўринмади. У, эшикка суянган ҳолда бир нуқтага термулганича узоқ ўйланди. Кампирнинг “хотининг оч қолди, болаларинг ҳам оч” деган сўзи қайта-қайта унинг қулоғида такрорлангандай бўлди. Бутун рўзғори кўз олдидан ўтди. Сотишга арзигулик ҳеч нарса йўқ. Унинг кўз олдига қайта-қайта бир сигиригина келар эди. Сигирини сотса, келажаги яна чатоқ.
Йўлдош ака карахт ҳолда кўчага чиқиб кетди. У, анчадан кейин шошиб кириб келди-да, белбоғидаги бир оз талқон билан беш-олти бурда зоғора нонни болаларнинг олдига тўкди. Нимадир кутиб, иякларини сандалга тираб, қўнишиб ўлтирган болалар, шошиб-пишиб талқонга чанг солдилар. Йўлдош ака уларни эркалаб бағрига босди ва кўз ёшини яшириб артди. Йўлдош аканинг бу кўнгилсиз ҳаракатини кузатиб турган умр йўлдоши уни юпатишга уринди.
– Отаси, ўғлингизнинг отини Фозил қўйдик. Фозил исми яхши, насибалик бўлар эмиш.
Йўлдош аканинг бир оз кўнгли ёришгандай бўлиб, чеҳраси очилди. У аввал хотинининг, сўнг чақалоқнинг пешонасидан ўпди-да, “айтганинг келсин” деб қўйди.
* * *
Баҳор зўр ҳафсала билан ўз сепини ёймоқда. Ариқларда шарқираб оқаётган зилол сувлар, баҳор шабадаси билан тебранаётган лолақизқалдоқлар ва ариқлар бўйида ўлтириб, бир-бирига сув сепишаётган болалар “Лойқа” қишлоғининг баҳоридан хабар берар эди. “Лойқа” қишлоғида баҳор байрами билан бирга яна бир тараддуд ҳам бошланди.
Кўчаларда дув-дув гап.
–Қишлоғимизда колхоз тузилар эмиш.
–Ҳа, бугун қишлоқда катта йиғин бўлар эмиш. Мен ҳам колхозга кираман, деб ариза биттириб қўйдим.
Кўчада учраган ҳар кишидан шу хилдаги янги гаплар эшитила бошлади. Кечқурун қишлоқда катта йиғин бўлди. Бу йиғинда шаҳардан чиққан бир йигит колхознинг аҳамияти ва унинг тартиби ҳақида узоқ гапирди. Шундан кейин йиғиндагиларнинг кўпчилиги колхозга кириш учун ўз хоҳишларини билдирдилар. Шу пайт бир бурчакда ўтирган жулдур чопонли, бўз кўйлак кийган, истараси иссиқ, қорачадан келган бир йигит мажлис раисига қараб деди:
–Менинг гапим бор эди.
–Гапиринг, гапиринг. Исмингиз?
–Фозил Йўлдош ўғли.
Фозил саҳнада уялганиданми ёки сўзлашдан қўрққаниданми, қалтираб сўзлай кетди.
–Менинг гапим шуки, ўзим ҳақимда. Қишлоқдагилар менинг отамни ва отам ўлгандан кейин онам билан қандай кун кечирганлигимни яхши биладилар. Ёшлигимда отам вафот этиб, онам ва мен бойлар эшигида хизмат қилиб келдик. Деҳқончилик ишларида, чорикорлар қаторида қўй боқиб, чўли-саҳрода кечаю-кундуз ишладик. Лекин, қорнимиз дурустгина тўймади. Устимиз бир кўйлак кўрмади. Мен анови мулла аканинг сўзларидан колхоз нималигини, унинг биз каби етим-камбағалларга фойдали эканлигига тушундим. Мен қишлоқда биринчилардан бўлиб колхозга ёзиламан. Бошқаларнинг ҳам колхозга киришларини сўрайман.
Қаттиқ чалинган қарсаклар остида Фозил саҳнадан чиқиб кетди. Шундан сўнг кўп кишилар колхозга қабул қилишларини сўрадилар. Шу куни “Лойқа” қишлоғида “Қизил трактор” колхози тузилди. Фозил колхознинг актив аъзосига айланди. Унинг колхоздаги ҳаёти ана шундай бошланган эди.
Фозил Йўлдош ўғли Улуғ Октябрь социалистик революциясининг биринчи кунлариданоқ халқпарвар достончи, демократ шоир сифатида майдонга чиқди. Худди шу йиллари Фозил шоир қаҳрамонлик достонларини куйлашда донг таратди. У Булунғур достончилик мактабининг Амин бахши, Чинни шоир, Товбузар шоир, Қурбонбек шоир, Султонмурод шоир, Йўлдош булбул, Йўлдош шоир, Қўлдош ва Суяр каби пешқадам достончиларидан адабий анъанани қабул қилиб олди ва уни пухта эгаллаб, бойитди. Достончиликни янги босқичга кўтарди. Фозил Йўлдош ўғли шу даврда ўз репертуарини янада ранг-баранг асарлар билан бойитди. У худди шу йиллари 4 дан ортиқ халқ достонларини юксак бадиийлик билан куйлади. Унинг “Алпомиш”, “Ёдгор”, “Юсуф ва Аҳмад”, “Муродхон”, “Рустамхон”, “Ширин билан Шакар”, “Гўрўғлининг туғилиши”, “Гўрўғлининг Авазни олиб келиши”, “Авазхоннинг ўлимга ҳукм этилиши”, “Маликаи айёр”, “Машриқо”, “Зулфизар”, “Балогардон”, “Интизор”, “Нурали”, “Жаҳонгир”, “Раъно билан Сухангул”, “Зевархон”, “Баҳром ва Гуландом”, “Ошиқ ғариб”, “Назар ва Оқбўтабек”, “Лайли ва Мажнун”, “Тўлғоной” каби достонлари шулар жумласидандир. Ундан ташқари шоирнинг 20-йиллардаги ижодида ва ижрочилик фаолиятида Улуғ Октябрь социалистик революциясини улуғлаш, Совет ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун кураш мавзуси муҳим ўрин олди. Жумладан, унинг “Очилдов” достони ва “Октябрни куйлайман” термалари характерлидир.
* * *
Йиллар ўтди. Шўролар жумҳуриятидаги ўзгаришлар Лойқа қишлоғида ташкил қилинган колхозни ва янги одамларни, шу жумладан Фозилни ҳам ўзгартирди. У Фозил батрак ёки Фозил чўпон ўрнига донгдор куйчи Фозил шоир Йўлдош ўғли деб аталадиган бўлди. Бу даврда Фозил шоир ҳаётида ижод шавқи жўшган кунлар бошланди. Унинг шоирлик маҳорати атрофга довруғ солди. Қўшни колхоз аъзолари уни тез-тез ўз уйларига таклиф қилиб, қишнинг узун кечаларини достон айттириб, хушчақчақлик билан ўтказадиган бўлиб қолдилар. Шу йилларда Фозил Йўлдош ўғли социалистик саноат корхоналари ва колхоз тузумини улуғловчи “Сельмаш” “Текстиль комбинати”, “Колхозим” каби термаларини яратади. Бу асарлар ўзининг оригиналлиги, ғоявий-бадиий юксаклиги билан ном чиқарди. Шу йилларда Фозил шоирни кўпинча Самарқанд ва Тошкент шаҳарларидан тез-тез келаётган олимлар даврасида учратиш мумкин эди. Шундай қилиб Фозил шоирнинг халқ орасида ҳурмати тобора ошаверди. У колхозчилар, ишчи-хизматчилар, болалар даврасида тез-тез бўлиб турди. Колхозчи, ишчи-хизматчи ва Совет Иттифоқи ҳақида янги-янги асарлар куйлай бошлади.
* * *
Фашист босқинчларининг Ватанимизга хиёнаткорона ҳужум қилганлиги тўғрисидаги хабарни Фозил шоир кечқурун кенг лавлаги участкасида, колхозчилар орасида эшитди. Фозил шоир аввал ишонгиси келмай, “ростми” дегандек, хабар олиб келган йигитга қаради. Йигит ғазаб билан ерга қараган ҳолда бармоғини тишлар эди. Фозил шоир атрофга қараб, лавлагиларни кўздан кечирди. Ҳар бир ўсаётган лавлаги унинг кўзига душманга отилажак снаряд ўқидай бўлиб кўринди.
–Бизнинг мамлакатга ҳужум қилган душман ўлимга маҳкумдир. Энди ўз қилиғига яраша жазосини тортсин! – деди қатъийлик ва кескинлик билан Фозил шоир. Энди Фозил шоирнинг тинч меҳнат ҳақидаги ижоди Ватанга ҳурмат, душманга нафратига айланди...
Бир неча кунлар, ҳатто ойлар ўтиб кетди. Лекин, уруш тамом бўлмади, аксинча вазият жиддийлашди. Кўп ўтмай “Пахтаобод” колхозидан ҳам бир неча йигитлар, ғайратли комсомоллар фронтга жўнаб кетдилар. Ана шу кунлардан бошлаб Фозил шоирни ўз уйидан топиш қийин эди. У энди ўз бригадаси ёки колхозидан ташқари бошқа колхозчилар орасида ҳам суҳбатлар ўтказа бошлади. Кенг халқ оммасини немис босқинчиларига қарши ғазаблантирди. Фозил шоирнинг худди шу кунларда олиб борган пропагандистлик ишларини партия юксак баҳолади. Фозил шоир Йўлдош ўғлини 1942 йил Коммунистик партия сафига қабул қилишди. Бундан руҳланган шоир қаламининг қиличдай ўткир учи душманга қарши, душман устидан Совет Иттифоқининг ғалабасига қаратилди. Улуғ Ватан уруши йиллари шоир ижодида алоҳида босқич ҳисобланади бу даврда у “Ленин”, “Армиям”, “Жангчи ўғлимга”, “Элат ботир”, “Ота насиҳати”, “Қуролланинг”, “Жаҳон тинглагай”, “Эр йигитлар майдонга”, “Алиевга”, “Қўчқор Турдиевга”, “Кохозчи хотин-қизларга” каби ажойиб асарлар яратди. Бу асарлар жанговар руҳи билан диққатга сазовор. Уларда Ватан ўғилларини мардликка ундовчи ота образи намоён бўлади.
* **
Улуғ Ватан уруши Совет Иттифоқининг немис-фашист босқинчилари устидан қозонган оламшумул тарихий ғалабаси билан тугалланди. Фронтга кетган йигитлар яна ижодий, тинч меҳнатига қайтди. Беш йилликлар ишини мардона давом эттира бошладилар. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг 25 йиллик юбилейи муносабати билан булунғурлик кекса шоирнинг ҳаётида катта воқеа юз берди. Бу вақтда шоир Ленин ордени билан мукофотланди. Бу юксак мукофотга сазовор бўлган шоир янада зўр ғайрат ва матонат билан ижодий ишини давом эттирди. Худди шу кунлари шоир “Кунларим” достонини ва “Болаларимга”, “Пушкинга” термаларини яратди.
1955йилнинг баҳори. Худди шу йили ўзбек совет адабиёти оғир жудоликка учради. Узоқ давом этган касалликдан сўнг 17 март куни Булунғур достончилигининг сўнгги вакили Фозил Йўлдош ўғли вафот этди. Бу ғамга чидай олмай, ўша куни осмон ҳам кўз ёш тўкди. Шоир, бахши Фозил Йўлдош ўғли вафот этган бўлса-да, унинг асарлари доимо барҳаётдир. Фозил Йўлдош ўғли ёрқин йўлни босиб ўтди. Биз фарзандларига, келажак авлодга жуда катта адабий бойлик, мерос қолдирди. У ўзига вафотидан илгариёқ мустаҳкам ҳайкал ўрнатди. Фольклоршунос олим, профессор Ҳоди Зариф шоир ҳақида гапириб, шундай деганди: “Фозил шоир ижодининг ажойиб фазилатларидан бири – унинг замонавийлиги ва асарларининг ёрқинлигидир. Шоир замонасининг ҳаётини ўткир кўз ва зеҳн билан кузатиб борди ва ўтмишдагина эмас, балки, ўз замонасида халқнинг ҳолини, орзу ва қувончини куйлайди”.
Ғулом ЎРОЛОВ.
