Тўқсон кунлик қиш деб, халқимиз бежиз айтишмаган. Қадимдан ота-боболаримиз ўта билимдон бўлишган. Янги ойнинг кўриниши ва ҳолатига қараб, бир ой давомида бўладиган об-ҳаво қандай келишини билганлар. Шунингдек, қуёшнинг иссиқ ва салқин тафтига қараб деҳқончилик ва чорвачиликда ишларни ташкил этишган.
Тўқсон – бу қишнинг бошланиши бўлиб, 21 декабрдан 21 мартгача давом этади. Яъни, 21 декабрдан қишнинг чилласи бошланади ва 4-5 февралгача давом этади. 5 февралдан қаттиқ қиш кичик қишга, яъни халқ тили билан айтганда қишнинг ҳилласига ўз ўрнини бўшатиб беради. 45 кун чилла, 45 кун ҳилла - 90 кунлик қиш – “Тўқсон” деб юритилади.
Азалдан донишманд ота-боболаримиз тўқсонга эҳтиёт юзасидан яна ўн кун қўшиб, “Сад-пак” деб ҳам юритишган. Қаттиқ қиш ўз ўрнини кичик қиш ҳилласига бўшатиб бергач, яъни 5 февралдан бошлаб аста-секин кунлар исиб, ердан буғ чиқа кўтарилиб, табиат уйғона бошлайди. Бу даврда деҳқонлар ҳавонинг очиқ кунларидан фойдаланиб, ариқ-зовурларни тозалайди, мевали ва манзарали дарахтларга шакл беради. Баъзи ишларда қиш баҳор фасли оралиғида совуқ ва ёғингарчиликлар бўлиб туради.
Бу ҳақда Абу Райҳон Беруний қадимги “Аямажуз” ва “Ҳут” ҳақида бир қанча қуйидаги сўзларни айтган:
Аямажуз – олти кун,
Олти ой қишдан қаттиқ кун.
Ахмон – дахмон олти кун,
Қаҳрига олса қаттиқ кун.
* * *
Яхши келса ҳут –кади тўла сут,
Ёмон келса ҳут – кепак тўла пут.
Баъзи ўлкаларда айрим йиллари ҳут ёмон келса корона тўла қурт, деб ҳам юритиади. Бу сўзнинг маъноси шуки, ҳут ёмон келган йилда кўплаб чорва моллари сўйилган. Гўштлари коронага илиб қўйилган, гўшт бир неча кунлаб коронада туриб қуртлаб кетган.
Иш чилласи саналмиш тўқсон кун тугаши билан кунлар аста-секин илиқ кунлар бошланиб, ёмғир ёғиб, музлар эриб, ерлар оби-тобига кела бошлайди.
Ҳазратқул САФАРОВ.
