Шартномавий интизом — қонун талаби ёки зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожланиб, мулкдорлар сафи кун сайин кенгайиб бормоқда. Албатта, бунда бозор муносабатларининг ҳуқуқий асослари изчил такомиллаштирилаётгани, шартномавий-ҳуқуқий муносабатларда тадбиркорларга яқиндан кўмак берилаётгани муҳим аҳамият касб этаётир.
Шартнома- бу икки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишувидир.
Шартнома шартларини лозим даражада бажармаган тараф, бунинг оқибатида келиб чиқан зарар қоплашгамажбурдир.
Зарар деганда, шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек, шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади (Фуқаролик кодексининг 14-моддаси иккинчи қисми).
Баъзи юридик адабиётларда келтирилишича, зарар таркиби ҳақиқий зарар ва бой берилган фойдадан иборат бўлади. Ҳақиқий зарар – шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари ёхуд шахс тасарруфида бўлган мулкнинг йўқотилиши ёки унга шикаст етишидир. Бой берилган фойда эса фуқаролик муомаласи шароитида олиниши мумкин бўлган, лекин олинмай қолган даромаддир.
Олинмай қолган даромаднинг миқдори (бой берилган фойда), агар мажбурият бажарилганида, кредитор қилиши лозим бўлган оқилона харажатларни ҳисобга олиб аниқланиши шарт. Мисол учун, бутловчи буюмларни етказиб бермаслик натижасида олинмай қолган даромад тарзидаги зарарни қоплаш ҳақидаги талаб бўйича бундай даромаднинг миқдори ушбу товарларнинг харидорлари билан тузилган шартномада назарда тутилган тайёр маҳсулотларни сотиш баҳосидан келиб чиққан ҳолда, етказиб берилмаган хом ашё ёки бутловчи буюмлар қиймати, транспорт-тайёрлаш харажатлари ва тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатларни чегириб ташлаш йўли билан аниқланиши зарур.
Мажбурият:
Ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ёки мол-мулкига етказилган зарар, шунингдек, юридик шахсга етказилган зарар, шу жумладан, бой берилган фойда зарарни етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим.
Агар ҳуқуқни бузган шахс бунинг натижасида даромад олган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс бошқа зарар билан бир қаторда бой берилган фойданинг бундай даромаддан кам бўлмаган миқдорда тўланишини талаб қилишга ҳақли.
Мисол учун, 2019 йил 5 июлда “Диёр” фермер хўжалиги (бундан буён матнда даъвогар деб юритилади) ва “Замин” масъулияти чекланган жамияти (бундан буён матнда жавобгар деб юритилади) ўртасида тузилган шартномага кўра, жавобгар даъвогарга помидор маҳсулотини қайта ишлашга ихтисослашган ускунани 2019 йил 5 августга қадар етказиб бериш, фермер хўжалиги эса ускунани қабул қилиб олиш ва унинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олган. Шартноманинг 2.1 бандида ускунанинг баҳоси 86 000 000 сўм қилиб белгиланган бўлиб, ушбу пул маблағи шартнома тузилгандан 5 кун ичида етказиб берувчи (жавобгар)нинг ҳисоб рақамига ўтказиб берилиши, ускуна эса буюртмачи (даъвогар) ҳисобрақамидан шартнома кўрсатилган пул маблағлари тўлиқ келиб тушганидан кейин 20 кун ичида етказиб берилиши шартлиги белгиланган.
Даъвогар томонидан шартнома мажбуриятлари бажарилган.
76 000 000 сўм пул маблағи шартнома тузилган вақтдан бошлаб 5 кун ичида жавобгарнинг ҳисоб рақамига ўтказиб берилган.
Бироқ жавобгар ўз мажбуриятларини бажармасдан ускунани фермер хўжалиги (даъвогар)га шартномада белгиланган муддатда етказиб бермаган.
Даъвогар 10 га майдонга помидор маҳсулоти эккан бўлиб, унинг маҳсулотлари 2019 йил 20 августда пишиб етилган. Даъвогарнинг бизнес режасига кўра, етиштирилган помидорларни қайта ишлаш ускунаси ёрдамида қайта ишлаб томат маҳсулотини ишлаб чиқаришни режалаштирган. Аммо, ускуна жавобгар томонидан етказиб берилмагач, у ўз помидорларни қайта ишлай олмаган. Даъвогар томонидан 10 га майдонда 9 000 кг помидор етиштирилган бўлиб, жавобгар томонидан помидор маҳсулотини қайта ишлаш ускунаси етказиб берилмаган. Шу сабабли, даъвогар етиштирган помидор маҳсулотни сотишга ҳаракат қилган. Натижада 3 000 кг маҳсулотни сотган. Қолган 6 000 кг етиштирилган помидор маҳсулоти истеъмол учун яроқсиз ҳолатга келиб қолган. Помидор маҳсулоти яроқсиз ҳолатга келиб қолганлиги тўғрисида туман сув ва қишлоқ хўжалиги бўлими, туман Фермерлар кенгаши ва даъвогар вакиллари иштирокида далолатнома тузилган.
Туманда жойлашган деҳқон бозорининг маълумотномасига кўра 2019 йилнинг июль-август ойларида 1 кг помидорнинг бозор баҳоси 2 500 сўмни ташкил этган.
Шу боис, даъвогар иқтисодий судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгардан 76 000 000 сўм асосий қарз, ускунани ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун 38 000 000 сўм пеня ҳамда 15 000 000 сўм зарарни ундиришни сўраган.
Даъво аризасига илова қилинган даъво талабларини асословчи ҳисоб-китоб ҳужжатларидан кўринишича, жавобгар томонидан ускуна ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида” ги Қонуннинг 25-моддасига асосан ҳар бир кечиктирилган кун учун ускуна баҳосининг 0,5 фоизи миқдорида, аммо етказиб берилмаган ускуна қийматининг 50 фоиздан ошиб кетмайдиган қийматда, яъни 38 000 000 (76 000 000 х 50 %) сўм пеня ҳисобланган, зарар суммаси эса истеъмол учун яроқсиз ҳолатга келиб 6 000 кг помидор маҳсулотининг ҳар бир килограмми учун 2 500 сўмдан келиб чиқиб (6 000 х 2 500 = 15 000 000) ҳисобланган.
Биринчи инстанцияси судининг ҳал қилув қарори билан даъво қисман қаноатлантирилиб, жавобгардан 76 000 000 сўм асосий қарз, 7 600 000 сўм пеня ва 7 400 000 сўм зарар ундирилган.
Тарафлар ўртасида тузилган шартноманинг 8.2-бандида ускуна ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун ҳар бир кечиктирилган кун учун ускуна баҳосининг 0,5 фоиз миқдорида пеня тўлаши, аммо етказиб берилмаган ускуна қийматининг 10 фоиздан ошиб кетмаслиги белгиланган.
Шу боис суд даъво талабининг пеня ундириш қисмини 7 600 000 (76 000 000 х 10 %) сўмга қаноатлантирган.
ФКнинг 325-моддасига кўра агар мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун неустойка белгиланган бўлса, зарарнинг неустойка билан қопланмаган қисми тўланади. Қонунда ёки шартномада зарарни эмас, балки фақат неустойкани ундириб олишга йўл қўйиладиган, зарар ҳам неустойкадан ташқари тўла ҳажмда ундириб олиниши мумкин бўлган, кредиторнинг танловига кўра ёки неустойка ёхуд зарар ундириб олиниши мумкин бўлган ҳоллар белгиланиши мумкин.
Мазкур ҳолатда шартномада мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун зарар ҳам неустойкадан ташқари тўла ҳажмда ундириб олиниши мумкинлиги белгиланмаганлиги сабабли, суд даъво талабининг зарар ундириш қисмини 7 400 000 (15 000 000 - 7 600 000) сўмга қаноатлантирган.
Фермер хўжалиги оломаган даромадидан кам бўлмаган миқдорда ҳақ масъулияти чекланган жамияти томонидан тўланиши лозим.
Ёш болалар зарар етказса...
Ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаган (кичик ёшдаги бола) томонидан етказилган зарар учун унинг ота-онаси (фарзандликка олувчилари) ёки васийлари, агар зарар боланинг айби билан етказилмаганини исботлай олмасалар, жавобгар бўладилар.
Шу билан бирга, суд ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ота-онага уларнинг вояга етмаган болалари томонидан ота-онаси ўз ҳуқуқларидан маҳрум қилинганидан кейин уч йил ичида содир этилган зарар учун, агар боланинг зарар етказилишига сабаб бўлган хулқ-атвори болани тарбиялаш бўйича ўз мажбуриятларини лозим даражада бажармаганликларининг оқибати бўлса, жавобгарликни юклаши мумкин.
Уй ҳайвони учун ким жавобгар?
Уй ҳайвони томонидан етказилган зарар учун унинг мулкдори ёки бу ҳайвонга эгалик қилувчи ва ундан фойдаланувчи шахс умумий асосларда жавобгар бўлади.
Зарарнинг ўрни қандай қопланади?
Зарарни қоплаш тўғрисидаги талабни қаноатлантирар экан, суд иш ҳолатларига мувофиқ равишда етказилган зарар учун жавобгар шахсга зарарни аслича қоплаш (ўшандай турдаги ва сифатдаги ашёни тақдим этиш, шикастланган ашёни тузатиш ва ҳоказо) ёки етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклайди.
Маънавий зарар
Маънавий зарар уни етказувчининг айбидан қатъи назар, қуйидаги ҳолларда қопланади:
–зарар фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган бўлса;
–зарар фуқарога уни қонунга хилоф тарзда ҳукм қилиш, қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка тортиш, эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни ёки муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақида тилхат олишни қонунга хилоф тарзда қўллаш, қонунга хилоф тарзда маъмурий жазо қўллаш ва қонунга хилоф тарзда ушлаб туриш натижасида етказилган бўлса;
–зарар ор-номус, қадр-қиммат ва ишчанлик обрў-эътиборини ҳақоратловчи маълумотларни тарқатиш туфайли етказилган бўлса (мисол учун, газета ёки Интернет орқали унга нисбатан туҳмат ишлатилса);
– қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда.
Маънавий зарар пул билан қопланади.
Маънавий зарарни қоплаш миқдори жабрланувчига етказилган жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусиятига, шунингдек, айб товон тўлашга асос бўлган ҳолларда зарар етказувчининг айби даражасига қараб суд томонидан аниқланади. Зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда оқиллик ва адолат талаблари эътиборга олиниши лозим.
Жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан баҳоланади.
Маънавий зарар тўланиши лозим бўлган мулкий зарардан қатъи назар қопланади.
Қонунларда кўзда тутилган кафолатлар
Жисмоний шахсларга берилган ер участкалари давлат ёки жамоат эҳтиёжлари учун мазкур шахсларнинг хоҳишига кўра туман, шаҳар, вилоят ҳокимининг қарори билан аввалги ер участкаси билан айнан бир хил ер участкаси ажратилгач, шу ер участкаси олиб берилаётган корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар олиб қўйилаётган ер участкасининг ўрнига янги жойда уй-жой, ишлаб чиқариш бинолари ва бошқа иморатларни қуриб берганидан кейин ёки ушуб бино –иншоотларни бозор нархи ҳамда Ер кодексининг 86-моддасига мувофиқ бошқа барча зарарлар (шу жумладан, бой берилган фойда) тўла ҳажмда қопланганидан кейин олиб қўйилиши мумкин (Ер кодексининг 41-моддаси тўртинчи қисми).
Ходимнинг меҳнат мажбуриятларини бажариши муносабати билан унинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар учун жавобгар қайта ташкил этилаётган ёки тугатилаётган фермер хўжалигида маблағ бўлмаган ёхуд етарли бўлмаган тақдирда, ундирилиши лозим бўлган суммалар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда давлат томонидан тўланади “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қонуннинг 35-моддаси учинчи қисми).
Давлат органлари ва бошқа органлар ёхуд мансабдор шахсларнинг юридик ва жисмоний шахслар фаолиятига асоссиз аралашуви натижасида уларга етказилган зарарнинг ўрни, шунингдек, бой берилган фойда ҳамда етказилган маънавий зиён суд тартибида қопланиши ёки компенсация қилиниши керак.
Хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида тузилган шартномаларда зарар масаласи
Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартномавий муносабатларнинг асосий принципларидан бири тарафларнинг ўзаро мулкий жавобгарлигидир. Хўжалик шартномаси тарафлари тузилган шартномалар бўйича зиммаларига олган мажбуриятларни ўз вақтида ва тегишли тартибда бажаришлари шарт.
Неустойка (жарима, пеня) тўлаганидан қатъи назар, шартнома мажбуриятларини бузган тараф иккинчи тарафга ана шу зарар оқибатида ўзи етказган зарар қисмини ҳам қоплайди. Бу тадбиркорлик субъектлари ўртасида бўладиган муносабатларни мустаҳкамлаш учун қабул қилинган ниҳоятда аҳамиятли юридик қоидадир.
Кўрилган зарарга шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги муносабати билан тараф қилган харажатлар, мол-мулкнинг йўқолиши ёки шикастланиши, шунингдек, агар иккинчи тараф шартнома мажбуриятларини бажарганида тараф олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлар киради.
Муддатини ўтказиб юбориш ёки шартнома мажбуриятларини ўзгача тарзда лозим даражада бажармаслик ҳоллари учун белгиланган неустойкани (жаримани, пеняни) тўлаш ҳамда шартнома мажбуриятларини лозим даражада бажармаслик оқибатида етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш тарафларни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод этмайди. Қонун ҳужжатларида ва шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Юртимиз иқтисодиётининг ривожланишида кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг ўз ўрни бор. Уларнинг самарали меҳнати эвазига бозорларимиз турли-туман муҳсулотлар билан кундан-кунга тўлиб бормоқда. Шу боис, тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш ва улар фаолиятини янада ривожлантириш шарт.
Бугунги кунда ҳам ўзларига, ҳам юртга, ҳам давлатга наф келтираётган тадбиркорларнинг сони кун сайин ортиб бормоқда. Бироқ виждонан ишлаб келаётган ана шундай тадбиркорлар билан бирга, тадбиркорликнинг моҳиятини тушунмаган, давлат томонидан берилган имкониятлардан тўғри фойдаланмай, фақат ўз манфаатини ўйлаётганлар ҳам учраб турибди.
Юқоридаги ҳолат бўйича сохта тадбиркорларга нисбатан жазонинг муқаррарлиги таъминланди.
Шартнома- бу икки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишувидир.
Шартнома шартларини лозим даражада бажармаган тараф, бунинг оқибатида келиб чиқан зарар қоплашгамажбурдир.
Зарар деганда, шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек, шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади (Фуқаролик кодексининг 14-моддаси иккинчи қисми).
Баъзи юридик адабиётларда келтирилишича, зарар таркиби ҳақиқий зарар ва бой берилган фойдадан иборат бўлади. Ҳақиқий зарар – шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари ёхуд шахс тасарруфида бўлган мулкнинг йўқотилиши ёки унга шикаст етишидир. Бой берилган фойда эса фуқаролик муомаласи шароитида олиниши мумкин бўлган, лекин олинмай қолган даромаддир.
Олинмай қолган даромаднинг миқдори (бой берилган фойда), агар мажбурият бажарилганида, кредитор қилиши лозим бўлган оқилона харажатларни ҳисобга олиб аниқланиши шарт. Мисол учун, бутловчи буюмларни етказиб бермаслик натижасида олинмай қолган даромад тарзидаги зарарни қоплаш ҳақидаги талаб бўйича бундай даромаднинг миқдори ушбу товарларнинг харидорлари билан тузилган шартномада назарда тутилган тайёр маҳсулотларни сотиш баҳосидан келиб чиққан ҳолда, етказиб берилмаган хом ашё ёки бутловчи буюмлар қиймати, транспорт-тайёрлаш харажатлари ва тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатларни чегириб ташлаш йўли билан аниқланиши зарур.
Мажбурият:
Ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ёки мол-мулкига етказилган зарар, шунингдек, юридик шахсга етказилган зарар, шу жумладан, бой берилган фойда зарарни етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим.
Агар ҳуқуқни бузган шахс бунинг натижасида даромад олган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс бошқа зарар билан бир қаторда бой берилган фойданинг бундай даромаддан кам бўлмаган миқдорда тўланишини талаб қилишга ҳақли.
Мисол учун, 2019 йил 5 июлда “Диёр” фермер хўжалиги (бундан буён матнда даъвогар деб юритилади) ва “Замин” масъулияти чекланган жамияти (бундан буён матнда жавобгар деб юритилади) ўртасида тузилган шартномага кўра, жавобгар даъвогарга помидор маҳсулотини қайта ишлашга ихтисослашган ускунани 2019 йил 5 августга қадар етказиб бериш, фермер хўжалиги эса ускунани қабул қилиб олиш ва унинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олган. Шартноманинг 2.1 бандида ускунанинг баҳоси 86 000 000 сўм қилиб белгиланган бўлиб, ушбу пул маблағи шартнома тузилгандан 5 кун ичида етказиб берувчи (жавобгар)нинг ҳисоб рақамига ўтказиб берилиши, ускуна эса буюртмачи (даъвогар) ҳисобрақамидан шартнома кўрсатилган пул маблағлари тўлиқ келиб тушганидан кейин 20 кун ичида етказиб берилиши шартлиги белгиланган.
Даъвогар томонидан шартнома мажбуриятлари бажарилган.
76 000 000 сўм пул маблағи шартнома тузилган вақтдан бошлаб 5 кун ичида жавобгарнинг ҳисоб рақамига ўтказиб берилган.
Бироқ жавобгар ўз мажбуриятларини бажармасдан ускунани фермер хўжалиги (даъвогар)га шартномада белгиланган муддатда етказиб бермаган.
Даъвогар 10 га майдонга помидор маҳсулоти эккан бўлиб, унинг маҳсулотлари 2019 йил 20 августда пишиб етилган. Даъвогарнинг бизнес режасига кўра, етиштирилган помидорларни қайта ишлаш ускунаси ёрдамида қайта ишлаб томат маҳсулотини ишлаб чиқаришни режалаштирган. Аммо, ускуна жавобгар томонидан етказиб берилмагач, у ўз помидорларни қайта ишлай олмаган. Даъвогар томонидан 10 га майдонда 9 000 кг помидор етиштирилган бўлиб, жавобгар томонидан помидор маҳсулотини қайта ишлаш ускунаси етказиб берилмаган. Шу сабабли, даъвогар етиштирган помидор маҳсулотни сотишга ҳаракат қилган. Натижада 3 000 кг маҳсулотни сотган. Қолган 6 000 кг етиштирилган помидор маҳсулоти истеъмол учун яроқсиз ҳолатга келиб қолган. Помидор маҳсулоти яроқсиз ҳолатга келиб қолганлиги тўғрисида туман сув ва қишлоқ хўжалиги бўлими, туман Фермерлар кенгаши ва даъвогар вакиллари иштирокида далолатнома тузилган.
Туманда жойлашган деҳқон бозорининг маълумотномасига кўра 2019 йилнинг июль-август ойларида 1 кг помидорнинг бозор баҳоси 2 500 сўмни ташкил этган.
Шу боис, даъвогар иқтисодий судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгардан 76 000 000 сўм асосий қарз, ускунани ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун 38 000 000 сўм пеня ҳамда 15 000 000 сўм зарарни ундиришни сўраган.
Даъво аризасига илова қилинган даъво талабларини асословчи ҳисоб-китоб ҳужжатларидан кўринишича, жавобгар томонидан ускуна ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида” ги Қонуннинг 25-моддасига асосан ҳар бир кечиктирилган кун учун ускуна баҳосининг 0,5 фоизи миқдорида, аммо етказиб берилмаган ускуна қийматининг 50 фоиздан ошиб кетмайдиган қийматда, яъни 38 000 000 (76 000 000 х 50 %) сўм пеня ҳисобланган, зарар суммаси эса истеъмол учун яроқсиз ҳолатга келиб 6 000 кг помидор маҳсулотининг ҳар бир килограмми учун 2 500 сўмдан келиб чиқиб (6 000 х 2 500 = 15 000 000) ҳисобланган.
Биринчи инстанцияси судининг ҳал қилув қарори билан даъво қисман қаноатлантирилиб, жавобгардан 76 000 000 сўм асосий қарз, 7 600 000 сўм пеня ва 7 400 000 сўм зарар ундирилган.
Тарафлар ўртасида тузилган шартноманинг 8.2-бандида ускуна ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун ҳар бир кечиктирилган кун учун ускуна баҳосининг 0,5 фоиз миқдорида пеня тўлаши, аммо етказиб берилмаган ускуна қийматининг 10 фоиздан ошиб кетмаслиги белгиланган.
Шу боис суд даъво талабининг пеня ундириш қисмини 7 600 000 (76 000 000 х 10 %) сўмга қаноатлантирган.
ФКнинг 325-моддасига кўра агар мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун неустойка белгиланган бўлса, зарарнинг неустойка билан қопланмаган қисми тўланади. Қонунда ёки шартномада зарарни эмас, балки фақат неустойкани ундириб олишга йўл қўйиладиган, зарар ҳам неустойкадан ташқари тўла ҳажмда ундириб олиниши мумкин бўлган, кредиторнинг танловига кўра ёки неустойка ёхуд зарар ундириб олиниши мумкин бўлган ҳоллар белгиланиши мумкин.
Мазкур ҳолатда шартномада мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун зарар ҳам неустойкадан ташқари тўла ҳажмда ундириб олиниши мумкинлиги белгиланмаганлиги сабабли, суд даъво талабининг зарар ундириш қисмини 7 400 000 (15 000 000 - 7 600 000) сўмга қаноатлантирган.
Фермер хўжалиги оломаган даромадидан кам бўлмаган миқдорда ҳақ масъулияти чекланган жамияти томонидан тўланиши лозим.
Ёш болалар зарар етказса...
Ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаган (кичик ёшдаги бола) томонидан етказилган зарар учун унинг ота-онаси (фарзандликка олувчилари) ёки васийлари, агар зарар боланинг айби билан етказилмаганини исботлай олмасалар, жавобгар бўладилар.
Шу билан бирга, суд ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ота-онага уларнинг вояга етмаган болалари томонидан ота-онаси ўз ҳуқуқларидан маҳрум қилинганидан кейин уч йил ичида содир этилган зарар учун, агар боланинг зарар етказилишига сабаб бўлган хулқ-атвори болани тарбиялаш бўйича ўз мажбуриятларини лозим даражада бажармаганликларининг оқибати бўлса, жавобгарликни юклаши мумкин.
Уй ҳайвони учун ким жавобгар?
Уй ҳайвони томонидан етказилган зарар учун унинг мулкдори ёки бу ҳайвонга эгалик қилувчи ва ундан фойдаланувчи шахс умумий асосларда жавобгар бўлади.
Зарарнинг ўрни қандай қопланади?
Зарарни қоплаш тўғрисидаги талабни қаноатлантирар экан, суд иш ҳолатларига мувофиқ равишда етказилган зарар учун жавобгар шахсга зарарни аслича қоплаш (ўшандай турдаги ва сифатдаги ашёни тақдим этиш, шикастланган ашёни тузатиш ва ҳоказо) ёки етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклайди.
Маънавий зарар
Маънавий зарар уни етказувчининг айбидан қатъи назар, қуйидаги ҳолларда қопланади:
–зарар фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган бўлса;
–зарар фуқарога уни қонунга хилоф тарзда ҳукм қилиш, қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка тортиш, эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни ёки муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақида тилхат олишни қонунга хилоф тарзда қўллаш, қонунга хилоф тарзда маъмурий жазо қўллаш ва қонунга хилоф тарзда ушлаб туриш натижасида етказилган бўлса;
–зарар ор-номус, қадр-қиммат ва ишчанлик обрў-эътиборини ҳақоратловчи маълумотларни тарқатиш туфайли етказилган бўлса (мисол учун, газета ёки Интернет орқали унга нисбатан туҳмат ишлатилса);
– қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда.
Маънавий зарар пул билан қопланади.
Маънавий зарарни қоплаш миқдори жабрланувчига етказилган жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусиятига, шунингдек, айб товон тўлашга асос бўлган ҳолларда зарар етказувчининг айби даражасига қараб суд томонидан аниқланади. Зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда оқиллик ва адолат талаблари эътиборга олиниши лозим.
Жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан баҳоланади.
Маънавий зарар тўланиши лозим бўлган мулкий зарардан қатъи назар қопланади.
Қонунларда кўзда тутилган кафолатлар
Жисмоний шахсларга берилган ер участкалари давлат ёки жамоат эҳтиёжлари учун мазкур шахсларнинг хоҳишига кўра туман, шаҳар, вилоят ҳокимининг қарори билан аввалги ер участкаси билан айнан бир хил ер участкаси ажратилгач, шу ер участкаси олиб берилаётган корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар олиб қўйилаётган ер участкасининг ўрнига янги жойда уй-жой, ишлаб чиқариш бинолари ва бошқа иморатларни қуриб берганидан кейин ёки ушуб бино –иншоотларни бозор нархи ҳамда Ер кодексининг 86-моддасига мувофиқ бошқа барча зарарлар (шу жумладан, бой берилган фойда) тўла ҳажмда қопланганидан кейин олиб қўйилиши мумкин (Ер кодексининг 41-моддаси тўртинчи қисми).
Ходимнинг меҳнат мажбуриятларини бажариши муносабати билан унинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар учун жавобгар қайта ташкил этилаётган ёки тугатилаётган фермер хўжалигида маблағ бўлмаган ёхуд етарли бўлмаган тақдирда, ундирилиши лозим бўлган суммалар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда давлат томонидан тўланади “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қонуннинг 35-моддаси учинчи қисми).
Давлат органлари ва бошқа органлар ёхуд мансабдор шахсларнинг юридик ва жисмоний шахслар фаолиятига асоссиз аралашуви натижасида уларга етказилган зарарнинг ўрни, шунингдек, бой берилган фойда ҳамда етказилган маънавий зиён суд тартибида қопланиши ёки компенсация қилиниши керак.
Хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида тузилган шартномаларда зарар масаласи
Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартномавий муносабатларнинг асосий принципларидан бири тарафларнинг ўзаро мулкий жавобгарлигидир. Хўжалик шартномаси тарафлари тузилган шартномалар бўйича зиммаларига олган мажбуриятларни ўз вақтида ва тегишли тартибда бажаришлари шарт.
Неустойка (жарима, пеня) тўлаганидан қатъи назар, шартнома мажбуриятларини бузган тараф иккинчи тарафга ана шу зарар оқибатида ўзи етказган зарар қисмини ҳам қоплайди. Бу тадбиркорлик субъектлари ўртасида бўладиган муносабатларни мустаҳкамлаш учун қабул қилинган ниҳоятда аҳамиятли юридик қоидадир.
Кўрилган зарарга шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги муносабати билан тараф қилган харажатлар, мол-мулкнинг йўқолиши ёки шикастланиши, шунингдек, агар иккинчи тараф шартнома мажбуриятларини бажарганида тараф олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлар киради.
Муддатини ўтказиб юбориш ёки шартнома мажбуриятларини ўзгача тарзда лозим даражада бажармаслик ҳоллари учун белгиланган неустойкани (жаримани, пеняни) тўлаш ҳамда шартнома мажбуриятларини лозим даражада бажармаслик оқибатида етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш тарафларни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод этмайди. Қонун ҳужжатларида ва шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Юртимиз иқтисодиётининг ривожланишида кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг ўз ўрни бор. Уларнинг самарали меҳнати эвазига бозорларимиз турли-туман муҳсулотлар билан кундан-кунга тўлиб бормоқда. Шу боис, тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш ва улар фаолиятини янада ривожлантириш шарт.
Бугунги кунда ҳам ўзларига, ҳам юртга, ҳам давлатга наф келтираётган тадбиркорларнинг сони кун сайин ортиб бормоқда. Бироқ виждонан ишлаб келаётган ана шундай тадбиркорлар билан бирга, тадбиркорликнинг моҳиятини тушунмаган, давлат томонидан берилган имкониятлардан тўғри фойдаланмай, фақат ўз манфаатини ўйлаётганлар ҳам учраб турибди.
Юқоридаги ҳолат бўйича сохта тадбиркорларга нисбатан жазонинг муқаррарлиги таъминланди.
Н.Ҳ.ЮСУПОВ
Жомбой туманлараро иқтисодий судининг раиси
