Олти-етти ёшлар атрофида эдим. Ойим маҳалладаги қизлар қатори менга ҳам дўппи тикишни ўргатган. Ўшанда илк бор ўзим тиккан дўппининг пулига китоб сотиб олганман. Ёдимда, маҳоратли чевар бўлсин деб дўппидўз опаларга ширинликлар тарқатишгани. Бу анъана ҳозир ҳам бор. Мен улғайиб дўппидўз бўлмадим. Аммо, меҳнатнинг аҳамиятини жуда эрта англадим. Демакки, ҳунарли киши бир томондан эртасига замин яратади, иккинчи томондан меҳнати мевасини анчагина вақтли туяр экан.
Болаликдан ҳунар ўрганиш инсонда сабр-тоқатни, қунтчилликни, эътиборни шакллантиради. Катта бўлганда ҳам бирор тўсиққа учраганда курашишдан чекинмайди. Эскиларимиз бекорга фарзандларини шогирдликка берганида: “эти сизники, суяги бизники”, дейишмаган.
– Опа, салфетка олинг, укамга дори олишим керак.
Бу чақириқ туйқус ҳаёлларимни буткул ўзгартираёзди. Нима учун бу қизча кўчада нарса сотиб юрибди? Меҳнатга ўргатишнинг янги усулини топишганми? Ёки...
Кўйлакчалари униқиброқ турган қиз ўткинчи кишига тихирлик қилиб, нарсасини ўтқазишга уринмоқда. Гап-сўзлари ўргатилгани билинибгина турибди. Қизиқ, бу мурғак шу юришида кунига қанча даромад қиларкан? Одамларга ялинтириб қўйгани отасининг орини келтирмасмикан?! Кинотеатрнинг олд томонига ўтганимда яна ўшандай чақириқ қулоғимга чалинди.
Вой яна шу қизчами? Ортга қараганимда бояги сочлари ўрилган, одмигина кийинган, ҳар тугул одамнинг раҳмини келтирадиган қизчадан бир-икки ёш кичкина экан.
– Опажон, илтимос, салфетка олинг, дадамиз йўқ.
Ўйлашимча улар опа-сингил кўринади. Наҳот ота-она гулдек қизларни одамлар олдида мустар қилиб қўйишса...
Хаёлимдан ўтди, балки улар ростдан ҳам муҳтождир?
– Йўқ, назаримда бундай эмас. Чунки, уларнинг кўзларида қийинчилик сингдирган мунг йўқдек. Эътибор берганмисизлар, ота-онасиз болаларнинг чеҳраси кулса-да, кўзида маъюслик, ҳорғинлик бўлади. Буларнинг нигоҳида ҳатто одамни масхара қилиш аломатлари ҳам йўқ эмас. Қаранг...
Йўл-йўлакай хаёлимни банд қилган бу қизалоқлар менга автобус бекатларида, савдо мажмуаларида, хиёбонларда, емакхоналарда садақа сўрайдиган қўлларни эслатди.
Талабалик йилларим университетимиз йўлида бир аёл ўтирарди, икки ёшлар атрофида ўғлини ёнига олиб. Айниқса, ёмғирли-қорли кунларда юпун кийинган, бир алфоздаги боласи билан садақа сўрарди.
Адашмасам аёл ёш эди. Тошкент катта шаҳар. Ишлайман деса, интилса, юмуш топса бўларди. Нима бўлибди фаррош бўлса, кўча супурса... Ҳар не қилса меҳнатига яраша моянасини олади. Муҳими ҳалолидан топади. Эскиларимизнинг айтишларича, илгарилари лўлиларгина тиланчилик қилишган. Ҳозир эса туппа тузук кийинган, афтидан ақл-ҳуши жойида бўлган инсонлар ҳам садақа билан кун кўришни одат қилиб олган.
Қадим замонларда ҳам фуқаролар амал қиладиган қонун китоблари бўлган. Шу каби бизда ҳам бир неча йиллардан бери амал қилиниб келаётган қонун-қоидалар бор. Бундан болаларнинг меҳнатидан фойдаланиш, ёхуд хотин-қизларнинг тиланчилик билан шуғулланишлари билан боғлиқ қонунлар ҳам мустасно эмас... Жумладан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодекснинг 1883-моддасида: “Тиланчилик қилганлик учун энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга ёки 15 суткагача маъмурий қамоққа олиш” белгиланмоқда. Шу билан бирга Жиноят Кодексининг 1271-моддасида “тиланчилик билан шуғулланиш, шундай қилмиш учун маъмурий жазо қўлланилгандан кейин содир этилган бўлса, икки юз қирқ соатгача мажбурий жамоат ишлари ёки икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд бир йилгача озодликни чеклаш ёки бир йилгача озодликдан маҳрум қилинади” дейилган.
Шунингдек, тиланчилик қилганлик учун, шу жумладан тиланчилик қилишда вояга етмаган ёки ногиронлиги бўлган шахслардан фойдаланганлик ёки уларни жалб қилганлиги учун жавобгарлик жорий этилмоқда.
Ҳукуматимиз томонидан олиб борилаётган неки ислоҳот бўлмасин, у энг аввало аҳоли, халқимиз турмуш даражасини яхшилаш учун қаратилган. Бироқ... мавжуд имкониятдан фойдалана олмаётган ёки ўзи аслан боқиманда кайфиятдаги айрим одамлар енгил яшашни, осонгина пул топишни исташади. Бу йўлда эса улар ҳали вояга етмаган гўдаклардан фойдаланишдан ҳам қўрқишмайди. Жавобгарликдан қўрқишмайди деб ҳам бўлмайди. “Бола меники, нима қилсам ўзим биламан”, қабилида иш тутишади. Муаммо биргина маҳаллани эмас, таълим муассасаларини ҳам бесаранжом қилмай қўймайди. Ўқитувчилар дарс беришдан ташқари ана шундай тарбияси оғир ўқувчилар, уларнинг ота-оналари билан ҳам овора бўлиб қолмоқда.
- Шаҳло опа, сиз педагог сифатида бу масалани қандай изоҳлайсиз? (Шаҳло Сангиева, тумандаги 25-умумтаълим мактаби ўқитувчиси).
- Момоларимиз бекорга фарзанд кутаётган аёлга: “гўзал манзараларга қара, яхши инсонлар билан мулоқотда бўл, яхши ниятлар қил, ширин сўзлар сўзла”, дейишмаган. Чунки, ҳамма нарса бошидан, таълим-тарбия ҳам, меҳнат ҳам. Касб тақозоси билан ҳар хил оила фарзандларига дарс берамиз. Уларни ажратишга, табақалашга нафақат бизнинг, ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Бир синфдан ҳар хил касб эгалари, яхши инсонлар билан бирга жамиятни орқага сурувчилар ҳам етишиб чиқади. Чунки... оила муҳити турлича. Кўча-кўйдаҳар хил йўл билан пул топишга тиришаётган ўғил-қизларни кўрганимизда ўзимизга савол берамиз. Буларнинг ота-онаси борми? Минг афсуски, бор. Болаларнинг кўпчилиги мактаб ўқувчиси. Мамлакатимизда таълим олиш бепул. Ҳатто қонун билан кафолатланган. Баъзи ота-оналар ўз фарзандига шуни ҳам кўп кўришмоқда. Улар билан боласининг давомати, хулқи ҳақида гаплашганимизда доимгидай: “Нима қилибди? Пул топса ёмонми? Ўзини ўзи эпласин-да! У топмаса сизлар берасизларми?”, дейишади.Бир ўйлаб кўринг, бозор ёки жамоат жойларида катталар ўзини қандай тутади. Бу мурғак болалар сўкиниш-у, беҳурматлик, шахсиятга тегишлар, жанжалларни қандай тушунади, идрок этади? Хулосаси-чи? Илгарилари лўлиларгина тиланчилик қилишар эди. Буни табиий ҳол, деб қабул қилганмиз. Бироқ, бугун ўзбеклар ҳам шу “ҳунар” билан шуғулланаётгани бор гап. Буларнинг ичида хотин-қизлар, ёш болаларнинг кўплиги ачинарли ҳолат. Биринчидан: боланинг руҳиятини синдиради. Иккинчидан: ўғилдир-қиздир боқимандаликка ўрганади. Учинчидан: қайсидир маънода атрофдагиларга нафрат билан улғаяди. Тўртинчидан: келажакка ишончи йўқолади. Бешинчидан: ақлини таниганида шу ҳаёт йўлини раво кўрган ота-онасига жирканиш билан қарайди.
Ота-оналар фарзандларини вояга етгунига қадар ҳар томонлама таъминлаши ҳам қонунан, ҳам шариат томонидан белгиланганини биламиз. Шуни англасаларда болаларини, айниқса, қизларини кўчаларда садақа сўраш, бирор майда буюмни соттириш орқали кун кечиришга одатланишяпти. Уларнинг назарида қизалоқларни кўзи қиймай рахмдиллик қиладиганлар кўп. Тўғрисиям, кичикдир-каттадир, аёл ожиза.
Биласизларми, фарзандни вояга етказиш биз ота-оналарнинг бурчимиз. Шуни ҳам унутмаслик керакки, болалар нафақат бизнинг, балки давлатнинг ҳам ҳимоясидадир. Бу қонунларимизда мустаҳкамланган.
“Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонунининг 20-моддасида: “Ҳар бир бола ўзининг ёши, соғлиғининг ҳолати ва касбий тайёргарлигига мувофиқ қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда меҳнат қилиш, фаолият турини ва касбини эркин танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ҳуқуқига эга. Ишга қабул қилишга 16 ёшдан йўл қўйилади. Болаларни меҳнатга тайёрлаш учун умумтаълим мактаблари, ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртларининг ўқувчиларининг уларнинг соғлиғига ҳамда маънавий ва ахлоқий камол топишига зиён етказмайдиган, таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишни ўқишдан бўш вақтида бажариш учун улар ўн беш ёшга тўлгандан кейин ота-онасининг бирининг ёки ота-онасининг ўрнини босувчи шахслардан бирининг ёзма розилиги билан ишга қабул қилишга йўл қўйилади. Давлат ўн саккиз ёшга тўлмаган ишловчи шахсларга ишни таълим билан қўшиб олиб бориш учун зарур шароитларни яратиб бериш ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа чораларни кўриш орқали боланинг меҳнат ҳуқуқи таъминланишини кафолатлайди”.
Шаҳлохон опа айтганларидек, болаларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари давлат ҳамда жамият томонидан шу қадар ҳимояланган экан, нима учун ота-оналар, айниқса, уларнинг моддий таъминотига маъсул оталар вояга етмаган, мурғак қизлар, ўғилларини енгил йўл билан пул топишга ундайдилар?!
Азиз газетхон!, Опа-сингиллар! Авваламбор, биз катталар улғайтираётган қизимизга, ўғлимизга ҳушёр бўлишимиз керак. Кучга тўлган, ақлан соғлом оталар турганида заифа аёллар ва балоғат ёшига етмаган, суяги қотмаган, айни ўйнаб-куладиган, билим олиб чарчамайдиган даврда бўлган фарзандлар оила иқтисодий муаммоларига аралашиши керак эмас. Болаларимизнинг болалагини асрайлик!
Малика СУЮНОВА,
журналист.
