Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 75-моддасига асосан, Солиқ имтиёзи - Солиқ кодексида, бошқа қонунларда ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарорларида назарда тутилган, бошқа солиқ тўловчиларга нисбатан айрим тоифадаги солиқ тўловчиларга бериладиган афзалликлар, шу жумладан солиқ ва (ёки) бошқа мажбурий тўлов тўламаслик ёхуд уларни камроқ миқдорда тўлаш имконияти солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича имтиёзлар деб эътироф этилади.
Таъкидлаш жоизки, солиқ имтиёзлари турлари хусусида ҳам иқтисодчи олимлар томонидан турли хил фикрлар ва ёндашувлар мавжуд бўлиб, иқтисодий адабиётларда ҳам бир хиллик белгиланмаган. Солиқ имтиёзлари турларини аниқлаш мақсадида қуйидагилар тадқиқ қилинди. Хорижий иқтисодчи олимларнинг солиққа тортишга оид асарларида солиқ имтиёзларинг турлари хилма-хил белгиланган бўлиб, қуйидагиларни айтиш жоиздир: солиқдан тўлиқ ёки қисман озод қилиш, солиқ кредити, солиқ чегирмаси (скидка), кечиктириш (отсрочка), солиқ базасини камайтириш, солиқ солинмайдиган минимум, солиқ амнистияси, ва.ҳ.к.
Солиқ амнистияси – бу солиқ ҳуқуқбузарлиги учун белгиланган молиявий санкциялардан солиқ тўловчиларнинг озод этилиши. Солиқ амнистияси одатда солиқ тўловчилар томонидан солиққа оид ҳуқуқбузарликлар бепарволик, билмасдан содир этилиши ва иҳтиёрий равишда солиқ органларини хабардор қилинган ҳолатларда қўлланилади.
Россия ва Қозоғистон мамлакатларида амалга оширилган солиқ амнистиясининг натижаси юзасидан қонунчиликка қуйидаги таклифлар ишлаб чиқилди:
1.Солиқ амнистияси мамлакатнинг “соя иқтисодиёти” муаммоси бўлиб, солиқ тўлашдан бўйин товлаш ёки капитални учинчи мамлакатларга ўтказиш бўйича кенг тарқалган амалиётларни тан олишнинг бир туридир. Шунга кўра, Амнистия белгилангунга қадар солиқ қонунчилигини бузишга мажбур қилувчи ёки қўзғатувчи омилларни бартараф этиш лозим. Ушбу омиллардан бири тартибга солиш муҳити жуда мураккаб. Мамлакатда, жумладан, нарх-наво, рақобат ва меҳнат бозорида бизнес юритишни тартибга солувчи қатъий қоидаларнинг мавжудлиги; лицензиялашни кенг қўллаш; санитария меъёрларига, ёнғин хавфсизлиги меъёрларига, меҳнат муҳофазаси ва ҳоказоларга риоя этилиши устидан ҳаддан ташқари қаттиқ назорат қилиш. Улар бизнесларни иқтисодиётнинг соя секторига кириб боришга ундаш имкониятига эга.
2.Солиқ амнистия компанияси умумий механизмни шакллантиришдан бошланиши керак. Ушбу механизмни қуйидаги масалаларни ҳал қилиш орқали ишлаб чиқиш мумкин.
1. Солиқ амнистиясининг таърифи нима ва у кимга қаратилган?
2. Қайси солиқ тўловчилар амнистиядан фойдаланишлари мумкин?
3. Амнистия Конституция ва мамлакатнинг бошқа қонунларига мос келадими?
4. Солиқ тўловчи ва солиқ органларига Амнистиянинг ҳуқуқий оқибатлари қандай?
Солиқ тўловчи ўтган суиистеъмолликларни эълон қилгани учун прокуратура ва санкциялардан ҳимоя қилинадими?
Солиқ органлари солиқ тўловчидан келгуси тушумларни назорат қилиш имконини берадиган маълумотларни оладими?
5. Солиқ амнистияси доимий ёки бир марталик бўлиши керакми?
6. Амнистия виждонли ва виждонсиз солиқ тўловчилар ўртасида солиқ тенглигини таъминлайдими?
7. Амнистия суд битимининг бир қисми бўлиши мумкинми?
8. Амнистия солиқ тўловчидан идентификация талаб қиладими, ёки аноним амалга оширилиши мумкинми?
9. Амнистия солиқтўловчидан мамлакатда эълон қилинмагандаромадни қайтаришни талаб қиладими?
Агар шундай бўлса, Амнистия қайтарилган маблағларни муайян лойиҳаларга (масалан, облигацияларнинг алоҳида гуруҳлари, ривожланиш фондлари ва ҳоказоларга) сарфлашни талабқиладими?)?
Амнистия муайянтурдаги активларга (масалан, кўчмас мулкка) сармоя киритишда фойда берадими?
3.Баъзида солиқ амнистияси компаниясида “амнистия” сўзидан фойдаланмаслик тўғри йўл бўлиши мумкин, чунки у салбий мазмунга эга бўлиб, ўзи билан ижтимоий адолатсизликни етаклаши мумкин.
Масалан, 2000-йилда Бразилияда Амнистия "фискал тикланиш дастури" деб аталди. Ушбу дастур доирасидаиштирок этган компанияларжарималарнинг фоиз ставкаларибўйича чегирма ҳамда жарималарданчегирма олдилар. 2003 йилда худи шундай акция "махсус тўловлар дастури" деб номланиб, унга кўра солиқ дебиторлари 120 ойгача тўлов чегирмалари ва кенгайтмаларига эга бўлдилар. 2006 йилда Бразилия амнистияни "алоҳида тўловлар дастури" деб атади.
Таъкидлаш жоизки, солиқ имтиёзлари турлари хусусида ҳам иқтисодчи олимлар томонидан турли хил фикрлар ва ёндашувлар мавжуд бўлиб, иқтисодий адабиётларда ҳам бир хиллик белгиланмаган. Солиқ имтиёзлари турларини аниқлаш мақсадида қуйидагилар тадқиқ қилинди. Хорижий иқтисодчи олимларнинг солиққа тортишга оид асарларида солиқ имтиёзларинг турлари хилма-хил белгиланган бўлиб, қуйидагиларни айтиш жоиздир: солиқдан тўлиқ ёки қисман озод қилиш, солиқ кредити, солиқ чегирмаси (скидка), кечиктириш (отсрочка), солиқ базасини камайтириш, солиқ солинмайдиган минимум, солиқ амнистияси, ва.ҳ.к.
Солиқ амнистияси – бу солиқ ҳуқуқбузарлиги учун белгиланган молиявий санкциялардан солиқ тўловчиларнинг озод этилиши. Солиқ амнистияси одатда солиқ тўловчилар томонидан солиққа оид ҳуқуқбузарликлар бепарволик, билмасдан содир этилиши ва иҳтиёрий равишда солиқ органларини хабардор қилинган ҳолатларда қўлланилади.
Россия ва Қозоғистон мамлакатларида амалга оширилган солиқ амнистиясининг натижаси юзасидан қонунчиликка қуйидаги таклифлар ишлаб чиқилди:
1.Солиқ амнистияси мамлакатнинг “соя иқтисодиёти” муаммоси бўлиб, солиқ тўлашдан бўйин товлаш ёки капитални учинчи мамлакатларга ўтказиш бўйича кенг тарқалган амалиётларни тан олишнинг бир туридир. Шунга кўра, Амнистия белгилангунга қадар солиқ қонунчилигини бузишга мажбур қилувчи ёки қўзғатувчи омилларни бартараф этиш лозим. Ушбу омиллардан бири тартибга солиш муҳити жуда мураккаб. Мамлакатда, жумладан, нарх-наво, рақобат ва меҳнат бозорида бизнес юритишни тартибга солувчи қатъий қоидаларнинг мавжудлиги; лицензиялашни кенг қўллаш; санитария меъёрларига, ёнғин хавфсизлиги меъёрларига, меҳнат муҳофазаси ва ҳоказоларга риоя этилиши устидан ҳаддан ташқари қаттиқ назорат қилиш. Улар бизнесларни иқтисодиётнинг соя секторига кириб боришга ундаш имкониятига эга.
2.Солиқ амнистия компанияси умумий механизмни шакллантиришдан бошланиши керак. Ушбу механизмни қуйидаги масалаларни ҳал қилиш орқали ишлаб чиқиш мумкин.
1. Солиқ амнистиясининг таърифи нима ва у кимга қаратилган?
2. Қайси солиқ тўловчилар амнистиядан фойдаланишлари мумкин?
3. Амнистия Конституция ва мамлакатнинг бошқа қонунларига мос келадими?
4. Солиқ тўловчи ва солиқ органларига Амнистиянинг ҳуқуқий оқибатлари қандай?
Солиқ тўловчи ўтган суиистеъмолликларни эълон қилгани учун прокуратура ва санкциялардан ҳимоя қилинадими?
Солиқ органлари солиқ тўловчидан келгуси тушумларни назорат қилиш имконини берадиган маълумотларни оладими?
5. Солиқ амнистияси доимий ёки бир марталик бўлиши керакми?
6. Амнистия виждонли ва виждонсиз солиқ тўловчилар ўртасида солиқ тенглигини таъминлайдими?
7. Амнистия суд битимининг бир қисми бўлиши мумкинми?
8. Амнистия солиқ тўловчидан идентификация талаб қиладими, ёки аноним амалга оширилиши мумкинми?
9. Амнистия солиқтўловчидан мамлакатда эълон қилинмагандаромадни қайтаришни талаб қиладими?
Агар шундай бўлса, Амнистия қайтарилган маблағларни муайян лойиҳаларга (масалан, облигацияларнинг алоҳида гуруҳлари, ривожланиш фондлари ва ҳоказоларга) сарфлашни талабқиладими?)?
Амнистия муайянтурдаги активларга (масалан, кўчмас мулкка) сармоя киритишда фойда берадими?
3.Баъзида солиқ амнистияси компаниясида “амнистия” сўзидан фойдаланмаслик тўғри йўл бўлиши мумкин, чунки у салбий мазмунга эга бўлиб, ўзи билан ижтимоий адолатсизликни етаклаши мумкин.
Масалан, 2000-йилда Бразилияда Амнистия "фискал тикланиш дастури" деб аталди. Ушбу дастур доирасидаиштирок этган компанияларжарималарнинг фоиз ставкаларибўйича чегирма ҳамда жарималарданчегирма олдилар. 2003 йилда худи шундай акция "махсус тўловлар дастури" деб номланиб, унга кўра солиқ дебиторлари 120 ойгача тўлов чегирмалари ва кенгайтмаларига эга бўлдилар. 2006 йилда Бразилия амнистияни "алоҳида тўловлар дастури" деб атади.
Яхши ахборот компанияси Амнистиянинг муваффақиятини белгилаши мумкин, айниқса, агар у жисмоний шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорларга қаратилган бўлса. Мисол учун, кўпчилик Россияда Амнистия муваффақиятсиз кечишининг асосий сабабини паст даражадаги маълумот тарқатиш деб аташади –ВЦИОМ томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, ҳатто амнистия энг авжида вақтида ҳам аҳолининг фақат 6% и Амнистия моҳиятини тушуниб етишган экан.
Агар Амнистиянинг мақсадли аудиторияси юридик шахслар бўлса, Амнистия форматини солиқ маслаҳатчилари, аудиторлар ва молия менежерлари учун жозибадор қилиш муҳимдир, шунда улар келажакда ўз мижозларига амнистияни тавсия қилишлари мумкин.
4.Солиқ амнистияси юридик шахсларга қараганда, одатда, кўпроқ жисмоний шахслар ва ЯТТлар учун эълон қилинади. Чунки, юридик шахслар бизнеснинг профессионал иштирокчилари ва ўз рискларини ўзлари зиммаларига олишларини инобатга олишади. Аммо, амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, бир қатор юридик шахслар ҳам молиявий қийинчиликларга тез-тез дуч келишмоқда. Ҳукумат уларни ҳам амнистия эълон қилинганлар доирасига киритиш масаласини назардан четда қолдирмаслиги керак. Агар шундай қилинса, уларнинг ҳам ҳукуматга бўлган ишончи янада ортади. Ҳукумат эса келажакда бизнеснинг гуллаб-яшнаши учун кенг имкониятлар яратган бўлиб қолаверади.
5.Солиқ амнистиясига умумий чеклашлар
Агар Амнистиянинг мақсадли аудиторияси юридик шахслар бўлса, Амнистия форматини солиқ маслаҳатчилари, аудиторлар ва молия менежерлари учун жозибадор қилиш муҳимдир, шунда улар келажакда ўз мижозларига амнистияни тавсия қилишлари мумкин.
4.Солиқ амнистияси юридик шахсларга қараганда, одатда, кўпроқ жисмоний шахслар ва ЯТТлар учун эълон қилинади. Чунки, юридик шахслар бизнеснинг профессионал иштирокчилари ва ўз рискларини ўзлари зиммаларига олишларини инобатга олишади. Аммо, амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, бир қатор юридик шахслар ҳам молиявий қийинчиликларга тез-тез дуч келишмоқда. Ҳукумат уларни ҳам амнистия эълон қилинганлар доирасига киритиш масаласини назардан четда қолдирмаслиги керак. Агар шундай қилинса, уларнинг ҳам ҳукуматга бўлган ишончи янада ортади. Ҳукумат эса келажакда бизнеснинг гуллаб-яшнаши учун кенг имкониятлар яратган бўлиб қолаверади.
5.Солиқ амнистиясига умумий чеклашлар
Амнистиядан фойдаланиш имконияти қуйидаги ҳолларда чекланиши мумкин:
1.Солиқ органи солиқ ҳуқуқбузарликларини ёки солиқ қонунчилигига зид бўлган бошқа ҳаракатларни аниқлаш факти бўйича audit ўтказишга ташаббус кўрсатган бўлса;
2.Солиқ тўлашдан бўйин товлаш аниқланди, ва солиқ тўловчи тўлашдан бўйин товлаш ҳақида билади ёки хабардор қилинган;
3.Солиқ тўловчи хабардор қилинган жарима ёки жарималарни ундириш тартиби бошлаб юборилди.
4.Солиқ тўловчи солиқ органларига тақдим этилгандек ларацияга тузатишлар киритди;
5.Амнистия солиқ тўлашдан бўйин товлашда иштирок этганларнинг барчасига эмас, балки фақат амнистиядан ихтиёрий равишда фойдаланганларга нисбатан қўлланилади.
1.Солиқ органи солиқ ҳуқуқбузарликларини ёки солиқ қонунчилигига зид бўлган бошқа ҳаракатларни аниқлаш факти бўйича audit ўтказишга ташаббус кўрсатган бўлса;
2.Солиқ тўлашдан бўйин товлаш аниқланди, ва солиқ тўловчи тўлашдан бўйин товлаш ҳақида билади ёки хабардор қилинган;
3.Солиқ тўловчи хабардор қилинган жарима ёки жарималарни ундириш тартиби бошлаб юборилди.
4.Солиқ тўловчи солиқ органларига тақдим этилгандек ларацияга тузатишлар киритди;
5.Амнистия солиқ тўлашдан бўйин товлашда иштирок этганларнинг барчасига эмас, балки фақат амнистиядан ихтиёрий равишда фойдаланганларга нисбатан қўлланилади.
Х у л о с а
Солиқ амнистияси жуда кўп давлатларда таниқли инструментга айланиб улгурди, жумладан, собиқ совет давлатларида ҳам буни кузатишимиз мумкин. Амнистия сезиларли қийинчиликлар ва нуқсонларга эга бўлса-да, улар самарали солиқ базасини ошириш ва бюджетга муҳим маблағларини жалб қилиш воситаси сифатида ўтмишда ишлатилган.Ўзбекистонда соф ҳолатда солиқ амнистияси бўлмаганлигини инобатга олиб, келажакда амалга оширилиши мумкин бўлган солиқ амнистиясиқўшни мамлакатлардан фарқли ўлароқ (чунки қўшни давлатларда солиқ амнистиялари амалга оширилган) солиқ ислоҳотлари ва солиқ назоратини кучайтиришни ўз ичига олади. Асосий муаммолардан бири шуки, Амнистия пайтида кўтарилиши мумкин бўлган маблағлар миқдорини баҳолаш қийин. Хусусан, Амнистия пайтида кўтарилган маблағлар бошқа даромадларни алмаштиради ва Амнистия тугагандан сўнг кўп йиллар давомида даромадга таъсир қилиши мумкин. Амнистия шунингдек, ижтимоий адолатсизликни келтириб чиқариб номонетар таъсирга ҳам эга бўлиши мумкин.
Б.ҚАҲҲОРОВ,
Булунғур туман адлия бўлими
Бош маслаҳатчиси.
Булунғур туман адлия бўлими
Бош маслаҳатчиси.
