Туркий тил VII-VIII асрлардан бошлаб юзага кела бошлаган. Дастлаб туркий тилда Маҳмуд Қошғарий, Юсуф хос Хожиб, Аҳмад Юнгакий ва Рабғузий ўзбек тилининг ривожланишида катта ҳисса қўшишган. XI-XV асрларда Лутфий, Атоий, Саккокий ва Хоразмий каби шоирлар ҳам ўзларига хос ўрин тутдилар. Ушбу шоирлар ва ўз даврининг атоқли ёзувчилари яратган машҳур асарлардан инглиз, француз, немис, япон ва хитой олим ва шоирлари кўплаб фойдаланиб келишган. XV аср ўзбек тилининг гуллаб-яшнаган даври бўлган. Бу давр Алишер Навоий ижодига ҳам боғлиқ. “Хамса”, “Хазоинул-маоний”, “Муҳокаматул луғатайн”, “Мажоинул нафоис” каби асарлари билан Навоий турк тилини жаҳон миқёсига олиб чиқди.
Чун топдим ул калом ичра камол,
Турк алфози била сурдим мақол.
Турк назмида чу мен тартиб калом,
Айладим ул мамлакатни як калом.
Сўз мулкининг султони Алишер Навоий тилимизни “шажара боғи” тимсолида ҳис этиб, халқни булбулга қиёслади. Ана шу боққа гард тушмасин, булбулларнинг овози ҳамиша янгроқ ва баланд бўлсин, деди.
Дунёга машҳур “Девони луғатут турк” асари Маҳмуд Қошғарий томонидан хижрий 464, милодий 1068 йили ёзиб тугалланган. Ушбу асар XV аср туркий қабилаларининг тил хусусиятлари, оғзаки ижодини ўрганиши учун асосий манба ҳисобланган. Луғат ҳозирги луғатларга ўхшаб ёлғиз сўзларнинг луғавий маъносини изоҳлабгина қолмасдан балки, унда ўша даврда ўғуз, уйғур, қипчоқ, чигил, қарлуқ каби 37 уруғ бирлашмаларига кирган туркий уруғ ва қабилаларнинг фанатик, лексик, грамматик тил хусусиятларини таърифловчи тарихга оид асарлар ҳамдир. Девонда туркий уруғларнинг жойлашиши ҳамда харитаси ҳам илова қилинган.
Маҳмуд Қошғарий Чин (Хитой) давлатидан бутун Мовароуннаҳр (Хоразм, Фарғона, Бухоро, Дашти қипчоқ)ни кезиб, бу ерларда жойлашган туркий уруғ ва қабилаларнинг тили, ижтимоий турмушини, тарихини ўрганади. “Девони луғатит-турк” асарининг тахминан XV асрда кўчирилган қўлёзмаси ва турк тилига таржимаси 1860-63 йилларда профессор С. Муталибов томонидан таржима қилинди. Бу унинг 20 йиллик иши натижаси эди. 1968 йили Фарғона шаҳрида “Девони луғатит-турк”нинг яратилганлигининг 900 йиллигини туркийшунослар кенг нишонладилар.
Агар ёздинг элга она тилда ёз,
Йўқ эрса онинг ёзғони бузғони.
Таралмиш бутун ер юзи илму фан,
Тўлиқ тил керакдур они билғони.
Бўлурми киши ондин айрилғони.
Киши ўз тилини яхши билмас агар,
Билингким ҳар ишдан кейин қолғони.
Агар хўрласа кимки ўз тилин,
Ватан хоинидур, Ватан душмани...
Сут эмганда кирган она тил эрур,
Она эл ота халққа сақла они.
У ёнғил бу сўздин тилинг сақлағил,
Тили ёзди эрса киши ўзгани.
Ёши олтмиш олти эрур билинғиз,
Ёзибдур сўзни ота Соғуний.
Одил ҲУСАНОВ тайёрлади.
