Bugungi kunda butun dunyoda qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash kabi jinoyatlar koʻpayib bormoqda.
Soʻnggi yillarda mamlakatimizda fuqarolar huquq va erkinliklari kafolatlarini yanada kuchaytirish, jumladan, qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash holatlariga mutlaqo yoʻl qoʻymaslik maqsadida keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Davlatimiznigng asosiy qonunida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining deyarli barcha prinsipial qoidalari oʻz aksini topgan boʻlib, ayniqsa, inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari alohida tartibda belgilanishi jamiyat huquqiy tizimi yetukligining ifodasi sifatida namoyon boʻladi.
Bosh qomusimizning 126-moddasida ham hech kim qiynoqqa solinishi, zoʻravonlikka, boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi muomalaga yoxud jazoga duchor etilishi mumkin emasligi belgilab qoʻyilgan.
Oʻzbekiston Respublikasi hududida jinoyat ishlarini yuritish tartibi belgilangan. Jinoyat-protsessual kodeksining 17-moddasi “shaxsning shaʼni va qadr-qimmatini hurmat qilish” prinsipiga bagʻishlangan boʻlib, unda hech kim qiynoqqa solinishi, zoʻravonlikka, shafqatsiz yoki inson shaʼni va qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emasligi mustahkamlangan.
Shuningdek, ushbu kodeksning 95-1-moddasiga asosan agar faktik maʼlumotlar jinoyat protsessi ishtirokchilariga yoki ularning yaqin qarindoshlariga nisbatan qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllagan holda olingan boʻlsa, ular dalil sifatida maqbul emas deb topiladi.
Qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash keltirib chiqaradigan jinoiy javobgarlikka toʻxtaladigan boʻlsak, Jinoyat kodeksining 235-moddasida quyidagicha belgilangan:
Jumladan, qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash, yaʼni maʼmuriy qamoqqa olingan shaxsga, shuningdek gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga, mahkumga, guvohga, jabrlanuvchiga, jinoyat protsessining boshqa ishtirokchisiga yoxud ularning yaqin qarindoshlariga ulardan yoki boshqa uchinchi shaxsdan biror-bir axborot olish maqsadida, ularni sodir etilgan qilmish uchun oʻzboshimchalik bilan jazolash yoxud biror-bir harakatni sodir etishga majburlash maqsadida huquqni muhofaza qiluvchi organning yoki boshqa davlat organining xodimi tomonidan yoxud uning dalolatchiligida yoki xabardorligida yoxud indamay bergan roziligi bilan boshqa shaxslar tomonidan qoʻrqitish, urish, doʻpposlash, qiynash, azob berish yoʻli bilan yoki qonunga xilof boshqa harakatlar vositasida sodir etilgan qonunga xilof ruhiy, psixologik, jismoniy bosim oʻtkazish yoki boshqacha tarzda bosim oʻtkazish – muayyan huquqdan mahrum etib, uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanadi.
Oʻsha harakatlar, xususan, hayot va sogʻliq uchun xavfli boʻlgan zoʻrlikni qoʻllagan holda yoxud shunday zoʻrlikni qoʻllash tahdidi bilan, milliy, irqiy, diniy yoki ijtimoiy kamsitish zamiriga asoslangan har qanday sabab boʻyicha, bir guruh shaxslar tomonidan, takroran, keksa shaxsga yoki nochor ahvoldagi shaxsga, voyaga yetmagan shaxsga yoxud homiladorligi aybdorga ayon boʻlgan ayolga nisbatan hamda ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan, hayotga va sogʻliqqa zarar yetkazishi mumkin boʻlgan ashyolar qoʻllanilib, dalillarni soxtalashtirish (qalbakilashtirish) maqsadida sodir etilgan boʻlsa – muayyan huquqdan mahrum etilib, besh yildan yetti yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Ushbu moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar badanga ogʻir shikast yetkazilishiga yoxud boshqa ogʻir oqibatlarga sabab boʻlsa, muayyan huquqdan mahrum etib, yetti yildan oʻn yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Oʻsha harakatlar, xususan, hayot va sogʻliq uchun xavfli boʻlgan zoʻrlikni qoʻllagan holda yoxud shunday zoʻrlikni qoʻllash tahdidi bilan, milliy, irqiy, diniy yoki ijtimoiy kamsitish zamiriga asoslangan har qanday sabab boʻyicha, bir guruh shaxslar tomonidan, takroran, keksa shaxsga yoki nochor ahvoldagi shaxsga, voyaga yetmagan shaxsga yoxud homiladorligi aybdorga ayon boʻlgan ayolga nisbatan hamda ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan, hayotga va sogʻliqqa zarar yetkazishi mumkin boʻlgan ashyolar qoʻllanilib, dalillarni soxtalashtirish (qalbakilashtirish) maqsadida sodir etilgan boʻlsa – muayyan huquqdan mahrum etilib, besh yildan yetti yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Soʻnggi yillarda mamlakatimizda fuqarolar huquq va erkinliklari kafolatlarini yanada kuchaytirish, jumladan, qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash holatlariga mutlaqo yoʻl qoʻymaslik maqsadida keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Davlatimiznigng asosiy qonunida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining deyarli barcha prinsipial qoidalari oʻz aksini topgan boʻlib, ayniqsa, inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari alohida tartibda belgilanishi jamiyat huquqiy tizimi yetukligining ifodasi sifatida namoyon boʻladi.
Bosh qomusimizning 126-moddasida ham hech kim qiynoqqa solinishi, zoʻravonlikka, boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi muomalaga yoxud jazoga duchor etilishi mumkin emasligi belgilab qoʻyilgan.
Oʻzbekiston Respublikasi hududida jinoyat ishlarini yuritish tartibi belgilangan. Jinoyat-protsessual kodeksining 17-moddasi “shaxsning shaʼni va qadr-qimmatini hurmat qilish” prinsipiga bagʻishlangan boʻlib, unda hech kim qiynoqqa solinishi, zoʻravonlikka, shafqatsiz yoki inson shaʼni va qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emasligi mustahkamlangan.
Shuningdek, ushbu kodeksning 95-1-moddasiga asosan agar faktik maʼlumotlar jinoyat protsessi ishtirokchilariga yoki ularning yaqin qarindoshlariga nisbatan qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllagan holda olingan boʻlsa, ular dalil sifatida maqbul emas deb topiladi.
Qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash keltirib chiqaradigan jinoiy javobgarlikka toʻxtaladigan boʻlsak, Jinoyat kodeksining 235-moddasida quyidagicha belgilangan:
Jumladan, qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash, yaʼni maʼmuriy qamoqqa olingan shaxsga, shuningdek gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga, mahkumga, guvohga, jabrlanuvchiga, jinoyat protsessining boshqa ishtirokchisiga yoxud ularning yaqin qarindoshlariga ulardan yoki boshqa uchinchi shaxsdan biror-bir axborot olish maqsadida, ularni sodir etilgan qilmish uchun oʻzboshimchalik bilan jazolash yoxud biror-bir harakatni sodir etishga majburlash maqsadida huquqni muhofaza qiluvchi organning yoki boshqa davlat organining xodimi tomonidan yoxud uning dalolatchiligida yoki xabardorligida yoxud indamay bergan roziligi bilan boshqa shaxslar tomonidan qoʻrqitish, urish, doʻpposlash, qiynash, azob berish yoʻli bilan yoki qonunga xilof boshqa harakatlar vositasida sodir etilgan qonunga xilof ruhiy, psixologik, jismoniy bosim oʻtkazish yoki boshqacha tarzda bosim oʻtkazish – muayyan huquqdan mahrum etib, uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanadi.
Oʻsha harakatlar, xususan, hayot va sogʻliq uchun xavfli boʻlgan zoʻrlikni qoʻllagan holda yoxud shunday zoʻrlikni qoʻllash tahdidi bilan, milliy, irqiy, diniy yoki ijtimoiy kamsitish zamiriga asoslangan har qanday sabab boʻyicha, bir guruh shaxslar tomonidan, takroran, keksa shaxsga yoki nochor ahvoldagi shaxsga, voyaga yetmagan shaxsga yoxud homiladorligi aybdorga ayon boʻlgan ayolga nisbatan hamda ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan, hayotga va sogʻliqqa zarar yetkazishi mumkin boʻlgan ashyolar qoʻllanilib, dalillarni soxtalashtirish (qalbakilashtirish) maqsadida sodir etilgan boʻlsa – muayyan huquqdan mahrum etilib, besh yildan yetti yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Ushbu moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar badanga ogʻir shikast yetkazilishiga yoxud boshqa ogʻir oqibatlarga sabab boʻlsa, muayyan huquqdan mahrum etib, yetti yildan oʻn yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Oʻsha harakatlar, xususan, hayot va sogʻliq uchun xavfli boʻlgan zoʻrlikni qoʻllagan holda yoxud shunday zoʻrlikni qoʻllash tahdidi bilan, milliy, irqiy, diniy yoki ijtimoiy kamsitish zamiriga asoslangan har qanday sabab boʻyicha, bir guruh shaxslar tomonidan, takroran, keksa shaxsga yoki nochor ahvoldagi shaxsga, voyaga yetmagan shaxsga yoxud homiladorligi aybdorga ayon boʻlgan ayolga nisbatan hamda ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan, hayotga va sogʻliqqa zarar yetkazishi mumkin boʻlgan ashyolar qoʻllanilib, dalillarni soxtalashtirish (qalbakilashtirish) maqsadida sodir etilgan boʻlsa – muayyan huquqdan mahrum etilib, besh yildan yetti yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Ushbu moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar badanga ogʻir shikast yetkazilishiga yoxud boshqa ogʻir oqibatlarga sabab boʻlsa, muayyan huquqdan mahrum etib, yetti yildan oʻn yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Bundan tashqari, davlatimiz rahbarining 2021-yil 26-iyundagi “Qiynoqqa solish holatlarini aniqlash va ularning oldini olish tizimini takomillashtirishga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi qarori bilan qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash holatlarini aniqlash va ularning oldini olish tizimi samaradorligini oshirish boʻyicha ustuvor vazifalar belgilandi.
Xullas, bugungi kunda qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash jinoyatlariga qarshi kurashish va oldini olish jiddiy ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada odam savdosiga qarshi kurashning xalqaro va milliy qonunchilik normalarida qonuniy tartibga solinishi shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilishning samarali vositasi hisoblanadi.
Xullas, bugungi kunda qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriqonuniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash jinoyatlariga qarshi kurashish va oldini olish jiddiy ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada odam savdosiga qarshi kurashning xalqaro va milliy qonunchilik normalarida qonuniy tartibga solinishi shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilishning samarali vositasi hisoblanadi.
Sirojiddin ISOMIDDINOV,
Fuqarolik ishlari boʻyicha Jomboy tumanlararo sudining sudya yordamchisi.
Fuqarolik ishlari boʻyicha Jomboy tumanlararo sudining sudya yordamchisi.
